برداشت برنج و تجهیزات لازم برای برداشت

پس از کاشت برنج، حدود ۱۹۰ روز و یا شش ماه طول می کشد تا بذر اولیه کامل رسیده و محصول جدید ایجاد و قابل برداشت باشد. علاوه بر این، زمانی که ۹۰ تا ۹۵ درصد دانه‌های غلافدار (شلتوک) موجود در بخش بالایی خوشه و برگ ها زرد شده و دانه‌ها سخت شدند و تنها بخش کوچکی از قسمت پایه خوشه ها سبز ماند، می‌توان گفت که زمان برداشت برنج فرارسیده است.

معمولاً دانه ها تا یک الی دو هفته از آغاز و زرد شدن برگ ها آماده برداشت می شوند. در کنار این عامل، رطوبت شلتوک نیز معیاری برای برداشت محصول است. در واقع زمانی که رطوبت شلتوک بین ۲۰ الی ۳۵ باشد، باید عملیات برداشت انجام گیرد.

به طور کلی هنگامی برداشت انجام می‌گيرد که رنگ بوته ها به زردی رفته و گياه به سن فيزيولوژيکی خود رسيده باشد؛ به عبارتی دیگر رشد و نمو بوته خاتمه يافته باشد. در اين زمان دانه های برنج سفت شده و با فشار بين دو انگشت دست شکسته و له نخواهند شد.

تغییر رنگ اندام های شالی از سبز به زرد معمولا 4 تا 6 هفته بعد از گل دادن رخ می دهد. همچنین به طور کلی عملیات برداشت حدودا در اوایل مرداد ماه شروع شده و تا شهریور و اواخر آبان یا اوایل آذر نیز ادامه دارد.

ما در این مقاله به بررسی روش های برداشت برنج و لوازم و تجهیزات لازم برای این کار می‌پردازیم با ما همراه باشید.

روش های برداشت برنج

برخلاف امروز که تکنولوژی و تجهیزات مختلف کشاورزی به کمک به کشاورزان شتافته تا بتوانند تمامی مراحل کاشت، داشت برداشت و پس از برداشت را به راحتی طی کنند. در گذشته چنین نبوده و کشاورزان و شالیکاران مجبور بودند تا تمامی مراحل را به کمک دست انجام دهند. با این وجود امروزه برداشت برنج را به دو روش مختلف در نظر میگیرند و در مناطق برنج خیز کشور اغلب از این دو روش مختلف برای برداشت برنج استفاده می کنند. این دو روش عبارتند از:

1) برداشت سنتی یا دستی برنج دو مرحله‌ای یا غیر مستقیم

2) برداشت مکانیزه برنج یک مرحله‌ای یا مستقیم

برداشت دو مرحله ای یا غیرمستقیم همان برداشت دستی است که در آن فرآیند برداشت برنج با داس انجام شده و پس از جمع آوری شالی ها، برنج ها در اختیار خرمنکوب قرار می‌گیرند. در حالی که در برداشت مکانیزه و یا یک مرحله ای تمامی مراحل برداشت، جمع آوری، خرمنکوبی و دیگر فرآیندهای مربوطه به وسیله تجهیزات و ماشین آلات مختلفی همچون کمباین برنج انجام می گیرد.

با این وجود نمی‌توان به قطع گفت که کدام روش مناسب تر است چرا که بهترین روش برداشت در هر مزرعه‌ای با توجه به شرایط فیزیکی و کشاورزی و خاک خود در زمان کاشت و برداشت محصول تعیین می شود.

در کنار این روش‌ها به این موضوع نیز توجه کنید که پیش از برداشت محصول باید اقدام به قطع آب و خشکاندن شالیزار شود که این کار بر اساس دوره رشد، شرایط آب و هوایی و بافت خاک پس از مشورت با کارشناسان تعیین می گردد. با این حال به طور معمول می توان در حدود ۲۰ روز پس از نشاکاری اقدام به قطع آب نمود.

برای آشنایی با انواع برنج ایرانی و نحوه‌ی تشخیص آن‌ها، بخوانید!

در ادامه به بررسی بهتر این دو روش می پردازیم.

برداشت برنج دستی (دو مرحله‌ای)

در روش برداشت دستی و یا دو مرحله ای، کشاورزان پس از یافتن اطمینان از این‌که محصول رسیده است، به کمک نیروی کار لازم که معمولا ۱۰ نفر مرد دروگر هستند، شروع به درو کردن دسته‌های شالی می کند. برای این کار اغلب از شمال مزرعه که هم سو و در جهت خواب ‌برنج باشد، شروع به کار کرده و شالی های برنج با داس درو شده و بر روی باقی ساقه های باقیمانده برنج که «آلم» نامیده می‌شوند و ارتفاعی در حدود 25 تا 35 سانتی متر دارند، به سوی شمال و مطابق با جهت تابش نور خورشید و جریان هوا قرار می‌گیرند. دسته های برنج به نحوی بر روی دیگر ساقه‌ها قرار می‌گیرند که پانيکول ها به طرف بالا و ساقه ها به سمت پايين باشند.

دقت داشته باشید در صورتی که شاليزارهای مزرعه ورس نکرده باشند، پس از درو باید صبر کرد. این کار به دسته های شالی درو شده اجازه می‌دهد تا رطوبت خود را از دست داده و کاملاً خشک شوند. با توجه به شرایط آب و هوای موجود منطقه حدود ۱ الی ۲ روز زمان نیاز است تا این شالی ها خشک شوند و به مرحله بعد یعنی خرمنکوبی بروند. در این مرحله رطوبت شلتوک باید ۱۴ الی ۱۵ درصد باشد.

با توجه به اهمیت این مرحله، در صورتی که هوا ابری باشد، بهتر است تا شالی‌ها دو روز هوادهی شده و سپس برای خرمن کوبی ارسال گردند. در واقع یکی از محدودیت ها و مشکلات برداشت با دست همین موضوع است و چنانچه بارندگی صورت گیرد و تداوم نیست داشته باشد، باعث خواهد شد تا کیفیت محصول شالی کاهش یابد. به عنوان مثال امکان دارد که دانه ها بد رنگ شده و به اصطلاح «خالدار» شوند. علاوه بر این در این زمان بر روی خوشه جوانه زنی شلتوک نیز ممکن است رخ دهد.

در کنار این روش بسیاری شالی های برنج را در مکانی خارج از شالیزار جمع می کنند و سپس عمل خشک کردن را با وسایل مخصوصی انجام می‌دهند تا با سرعت بیشتری خشک شوند.

همچنین برای برداشت دستی شالی در هر هکتار ۱۰ الی ۱۵ کارگر در هر روز مورد نیاز است، در حالیکه استفاده از کمباین برای برداشت برنج می تواند هزینه های مربوط به نیروی انسانی را تا حد بسیار زیادی کاهش دهد.

پس از برداشت برنج به صورت دستی دو روش برای خرمن کوبی آن موجود است، در روش اول عده‌ای از برنج کاران شالی های برداشت شده خود را در یک بخش از مزرعه جمع آوری کرده و در همان جا به وسیله خرمن کوب های موجود به خرمن کوبی آن‌ها می پردازند.

در حالی که در روش بعدی بسیاری از کشاورزان شالی های درو شده خود را با استفاده از خرمنکوب های دیگر و به روش مستقیم خرمن کوبی می کنند. در این روش ابتدا شلتوک ها را در درون کیسه های ۷۰ الی ۸۰ کیلویی دسته بندی کرده و سپس با استفاده از وانت بار، تیلر های کشاورزی و یا تراکتور این کیسه ها را به کارخانه های شالیکوبی حمل می‌کنند تا خوشه ها کوبيده و دانه ها از هم جدا شوند. در نهایت برنج به کارخانه های برنج پاک کنی حمل می‌شود تا دانه ها از پوسته جدا شوند.

روش برداشت برنج به صورت دستی در کنار سختی های زیادی که دارد، هزینه‌ی بیشتری را نیز برای کشاورزان و صاحبان مزارع به همراه خواهد داشت.

روش برداشت برنج مکانیزه

روش بعدی برداشت برنج به صورت مکانیزه و یا تک مرحله ای است. در این‌جا اما باید زمین پیش از ورود دستگاه ها و تجهیزات لازم، آماده گردد. در واقع شرط اساسی برداشت مکانیزه، زهکشی مناسب زمین است تا کشاورزان بتوانند پس از رسیدن محصول، مزرعه را در کمترین زمان ممکن که ۱۰ روز است، کاملاً خشک نمایند تا ادوات ‌کشاورزی بتوانند به سادگی و راحتی در آن حرکت کرده و کار برداشت برنج را انجام دهند. محصول برداشت شده در این روش حتماً باید برای کاهش رطوبت به خشک کن برده شود.

برداشت مکانیزه برنج به دو صورت متفاوت انجام می‌شود. برخی از کشاورزان محصولات خود را با دروگر و برخی دیگر نیز آن را با کمباین مخصوص برنج درو می‌کنند. در ادامه به بررسی این دو روش و معایب و مزایای آن‌ها می پردازیم.

• برداشت برنج مکانیزه با ماشین دروگر

یکی از روش‌های برداشت مکانیزه برنج برداشت آن با ماشین دروگر است که در این روش ابتدا شالی ها به وسیله ماشین دروگر درو شده و دروگرها معمولاً خوشه های برنج را از پایین ساقه ها درو می‌کنند و شالی های درو شده را به صورت نواری بر روی زمین قرار می‌دهند. این کار اغلب در خلاف جهت خواب ساقه‌ها انجام می گیرد.

سپس دسته­ های شالی درو شده به صورت نواری بر روی زمین قرار می‌گیرند که در صورت آفتابی بودن در طی یک الی دو روز خشک شده و با کمباین مخصوص قابل برداشت خواهند بود. در نهایت در کیسه‌های مخصوص جمع شده و به کارخانه های خرمنکوبی منتقل می‌شوند.

مزایای استفاده از دروگرها:

• یکی از مزایای استفاده از دروگر ها، سرعت بالای آن‌ها است که یک فرد در طی یک روز می تواند با دروگر در حدود ۲ هکتار زمین را درو کند.
• در این روش کاه و کلش بیشتری ایجاد خواهد شد.
• در این روش بر خلاف روش دستی، به علت بریده شدن ساقه ها از پایین بسیاری از لارو های کرم ساقه خوار برنج در زمان خرمن کوبی نابود خواهند شد.

معایب استفاده از دروگرها:

• از دروگرها نمی‌توان در مزارعی که دچار ورس شده‌اند و یا خوابیده‌اند استفاده کرد.
• به دلیل برداشت بلند تر ساقه ها در مقایسه با درو دستی، عملیات خرمن کوبی نیز طولانی تر خواهد شد.
• یکی دیگر از معایب استفاده از دروگرها مشکل استفاده از آن‌ها در زمانی است که هوا بارانی می شود؛ چرا که در این زمان ممکن است خوشه‌ها با زمین تماس پیدا کنند و کاملاً درو نشوند.

• برداشت برنج مکانیزه با کمباین برنج

یکی دیگر از روش‌های برداشت مکانیزه برنج، استفاده از کمباین مخصوص برنج است. این نوع کمباین ها به دلیل داشتن شنی مخصوص در اراضی که کاملا خشک نیستند، می توانند کار برداشت برنج را انجام دهند. علاوه بر این کمباین در مقایسه با دروگر و روش دستی به دلیل کار برداشت و خرمن کوبی در یک زمان، راندمان بسیار بالایی دارد؛ به صورتی که روزانه ۱ الی ۳ هکتار را می‌تواند درو کرده و برنج حاصله را خرمن کوبی نماید.

تنها مشکل و محدودیتی که در برداشت و خرمن کوبی با کمباین مخصوص برنج پیش می آید، خشک کردن شلتوک‌ها هست. چرا که در این روش رطوبت شلتوک‌ها در حین برداشت بر خرمنکوبی بالا بوده و در حدود ۲۰ الی ۲۲ درصد خواهد بود. از این رو باید بلافاصله پس از برداشت و خرمنکوبی، شلتوک‌ها را خشک کرده تا و به رطوبت ۱۴ الی ۱۵ درصد که استاندارد است، کاهش یابد. به همین جهت زمانی که قرار است از این کمباین ها، مزارع و زمین های بزرگ و وسیعی را درو کنند، باید تعداد خشک کن های منطقه به اندازه کافی باشد.

استفاده از این کمباین ها بسیار به صرفه است و هزینه برداشت و خرمنکوبی با آن در یک هکتار شالیزار نسبت به برداشت دستی و دروگر بسیار کمتر خواهد بود. علاوه بر این، نوع کمباین ها در شرایط نامساعد جوی و بارندگی نیز می توانند به خوبی عمل کنند.

از دروگرها و کمباین های معمولی غلات نیز می‌توان برای برداشت برنج استفاده کرد. با این وجود به طور کلی نمی توان برداشت برنج را تا زمانی که کلیه شتلوک ها به اندازه کافی خشک نشده اند و خطری آن‌ها را در انبار تهدید نمی‌کند به تاخیر انداخت.

اما زمانی که مشاهده کردید رنگ خوشه ها به زردی گراییده و دانه های پایین خوشه در مرحله خمیری سخت قرار دارند، باید شروع به برداشت نمایید. در واقع زمانی که شما شروع به برداشت برنج می‌کنید، رطوبت محتوی دانه آن باید بین ۲۰ الی ۲۷ درصد متغیر باشد. هرچه که زمان برداشت محصول تا مرحله کاهش رطوبت دانه به کمتر از ۲۰ درصد به تاخیر بیفتد، تلفات ناشی از ریزش تا حد بسیار زیادی افزایش خواهد یافت.

به طور کلی بایستی ۲۰ روز پیش از برداشت برنج آب را به طور کلی از مزرعه خارج نمود تا عمل برداشت سریع‌تر و آسانتر انجام گیرد و کمباین ها بتوانند به راحتی بر روی زمین حرکت کند.

توجه داشته باشید که دقت در انجام درو را با روش دستی چه با درو گرچه با کمباین از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است؛ چرا که در اثر ضربه ها و تکانهای شدید ساقه ها به زمین خواهند خورد و امکان خرد شدن خوشه ها و جدا شدن شلتوک‌ها از آن‌ها بیشتر خواهد شد.

معایب استفاده از کمباین در برداشت برنج:

با توجه به رطوبت بالای شلتوک ها در زمان برداشت، باید بلافاصله پس از برداشت شالی ها توسط کمباین، آن‌ها به کارخانه شالیکوبی حمل شوند تا در دستگاه خشک کن، خشک شده و خطر خرابی دانه ها به حداقل برسد.

زمان مناسب برای برداشت برنج

همان طور که در ابتدا نیز عنوان کردیم، زمانی که در حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد خوشه های برنج به رنگ زرد روشن بودند، می‌‌توان اقدام به برداشت برنج کرد. در واقع یکی از موارد اصلی تعیین کننده در میزان تلفات و ضایعات برنج تعیین زمان درست برداشت برنج است. در صورتی که فرایند برداشت برنج زودتر از موعد مقرر انجام گیرد، باعث خواهد شد تا دانه های نرسیده بیشتر شوند و برنج سالم و مناسب نیز کاهش یابد.

در مقابل در صورت تاخیر در عمل برداشت نیز دانه ها و خوشه های برنج بیشتر ریخته و به دلیل وجود نم و رطوبت بیشتر دچار ترک و شکستگی خواهند شد.

اما به طور استاندارد زمانی که رطوبت شلتوک برنج به ۲۲ درصد رسیده باشد، بهترین زمان برای برداشت است؛ چرا که در این حجم رطوبت میزان تبدیل شلتوک به برنج سالم بالا می رود.

تأثیر فرآیند برداشت برنج بر کیفیت محصول نهایی

به طور کلی فرآیند برداشت برنج، یکی از اصلی ترین و مهم‌ترین فرآیندهایی است که این گیاه باید طی کند. در واقع با ایجاد یک راهکار مناسب برای برداشت گیاه برنج در کنار کاهش تلفات و ضایعات، می توان هزینه‌های تولید را نیز تا حدود زیادی پایین تر برد.

به طور کلی در زمان برداشت برنج، دو دسته ضایعات به وجود می‌آید: ضایعات کمی و کیفی.

ضایعات کمی، ضایعاتی هستند که به دلیل ریزش خوشه ها و دانه ها در مراحل جمع‌آوری برداشت و خرمنکوبی به وجود می آیند، در حالی که ضایعات کیفی به دلیل نبود کیفیت مناسب در برنج که ممکن است به دلایلی چون شکسته شدن دانه پوست کنده شدن شلتوک و یا ترک خوردگی دانه در زمان برداشت رخ می‌دهد، ایجاد شود. از این رو میزان این ضایعات چه کیفی و چه کمی بر اساس شرایط و موقعیت مزرعه و نحوه برداشت برنج تعیین خواهد شد.

علت قطع آب و خشک کردن شالیزار در فرآیند برداشت برنج

برای آسان کردن عملیات برداشت برنج و کارکرد راحت ماشین های مخصوص درو، بهتر است تا مطابق با نوع بافت خاک مزرعه یا شالیزار آب ورودی به آن دو هفته پیش از برداشت قطع گردد و آب موجود در آن تخلیه شود.

در صورتی که روش قطع آب و تخلیه آن به درستی انجام نشود، بالا بودن میزان رطوبت باعث خواهد شد تا ماشین های برداشت با مشکل مواجه گردند.

تفاوت اصلی برداشت برنج به صورت دستی و مکانیزه

همان طور که تا به اینجای مقاله نیز متوجه شدید، عملیات درو و برداشت برنج با ماشین کمباین و دروگر بسیار کم خطر تر و راحت تر از برداشت دستی خواهد بود. به این دلیل که در روش دستی سختی های زیادی برای عمل برداشت وجود دارد. ماشین کمباین می تواند در یک روز مزرعه برنج را درو کرده و عملیات برداشت را انجام دهد، در صورتی که برداشت دستی ممکن است روزها طول کشیده و حتی برنج در این فاصله کیفیت خود را از دست بدهد و رطوبت زیادی از آن کاهش یابد. علاوه بر این برداشت دستی به تعداد کارگر بسیار زیادی برای درو کردن برنج نیاز دارد. به همین جهت هزینه آن نیز بیشتر خواهد بود.

به طور معمول برای برداشت برنج به روش دستی و سنتی از ابزار مخصوصی به نام داس که به آن «داره» نیز گفته می شود، استفاده می‌گردد. این وسیله دندانه های اره ای شکل و با لبه های تیز و باریک دارد و ممکن است برای افراد آماتور خطرناک باشد. به همین جهت بهتر است افرادی که کار با آن را بلد هستند از آن استفاده کنند.

از معایب برداشت مکانیزه می توان به جمع آوری شالی‌هایی که نرسیده اند، اشاره کرد. در صورتی که در روش دستی کارگران این شالی ها را شناسایی کرده و آن‌ها را برداشت نمی‌کنند.

علاوه بر این میزان هواخوری شلتوک ها در روش دستی بیشتر است، که در روش مکانیزه فرصت زیادی برای خشک کردن آن‌ها وجود ندارد. از این رو می تواند بر کیفیت برنج به دست آمده نیز تأثیرگذار باشد.

در کنار این موارد، روش برداشت مکانیزه به دلیل انجام سریع عمل برداشت ممکن است تا موجب خرد شدن و یا شکستن دانه های برنج گردد. از این رو بهتر است تا پیش از انتخاب هر نوع روش برداشت، ابتدا اطلاعات کامل و جامعی را در رابطه با آن‌ها کسب کنید و سپس با کیفیت ترین روش و به صرفه ترین آن‌ها را انتخاب و اجرا نمایید.

تجهیزات لازم در برداشت مکانیزه برنج

• دستگاه ویجین

یکی از دستگاه های لازم برای برداشت برنج ماشین یا دستگاه وجین است که برای از بین بردن علف های هرز شالیزارها پس از نشاکاری، در مزارع شالیزاری که به صورت ماشینی نشاء کاری شده اند، به کار می‌رود.

این دستگاه با اهدافی چون تخلیه گازهای مضر در اطراف ریشه، جداسازی علف های هرز و حتی بوته های برنج در بین ردیف ها، مخلوط کردن کود و املاح مفید با خاک و زیرورو کردن خاک و تحریک ریشه ها برای دسترسی به غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دستگاه به صورت ۲، ۳ و ۴ ردیفه موجود است و می‌تواند عمل ویجین را انجام دهد.

• داس مخصوص برداشت برنج

یکی از اصلی ترین و نخستین ابزارهای لازم برای کشت برنج، داس است که به اصلاح محلی نیز به آن داره گفته می‌شود. اندازه داس برداشت برنج کوچک و بسیار تیز و برنده بوده و از دو قسمت دسته و چاقو تشکیل شده است.

همچنین در اغلب موارد جنس دسته این داس از چوب و جنس بدنه نیز از آهن است. همچنین بر روی بدنه آهنی این داس، دندانه‌های ریزی تعبیه شده تا بتوان ساقه‌ های برنج را به راحتی قطع کرد.

• داس مخصوص هرس شاخ و برگ

یکی دیگر از ابزار آلات مورد نیاز برای برداشت برنج، داس مخصوص هرس شاخه و برگ است و به طور تخصصی برای بریدن شاخ و برگ درختان به کار می رود. این داس نیز به مانند داس مخصوص برداشت برنج از دو بخش دسته و بدنه تشکیل شده اما برخلاف آن بدنه ای صاف و بدون دندان دارد. همچنین اندازه آن از اندازه داس برنج بزرگتر است.

• دستگاه برداشت برنج یا دروگر

یکی دیگر از تجهیزاتی که در برداشت برنج به کار می‌رود، دستگاه برداشت برنج است که مخصوصاً در مزرعه‌هایی که با ماشین نشا کاشته شده اند کاربرد دارد. در واقع کشاورزانی که با دست اقدام به نشاء برنج کرده‌اند، نخواهند توانست تا با این دستگاه شالی های خود را درو کنند؛ چرا که اغلب به کشاورزان در کاشت دستی تم ها را به صورت نامنظم در مزرعه کاشت می کنند. این نوع دستگاه را می‌توان در دو نوع صندلی دار و بدون صندلی خریداری کرد.

• کمباین دستی برداشت برنج

یکی دیگر از ابزارها و تجهیزات مخصوص برداشت برنج دستگاه کمباین دستی است که پس از برداشت شالی ها، کاه و کلش برنج را از دانه های برنج جدا می‌کند.

اغلب کشاورزان پس از برداشت برنج به روش دستی و یا دروگر، شالی ها را در این دستگاه جدا می کنند.

می توان کمباین دستی را به وسیله تیلر و یا تراکتور به درون مزرعه برده و شالی ها را در آنجا کمباین کرد. حتی برخی از شالیکاران شالی ها را به حیاط خانه خود برده و در آنجا برنج ها را کمباین می کنند. این کمباین با نام کمباین ثابت نیز شناخته می شود.

• دستگاه کمباین مکانیزه

کمباین های مکانیزه و یا متحرک یکی از پیشرفته ترین و مدرن ترین تکنولوژی هایی هستند که به کشاورزان و شالیکاران کمک بسیار زیادی کرده‌ا‌ند و برداشت که برنج را بسیار آسان‌تر نموده اند.

با این دستگاه میتوان عمل برداشت و کمباین را همزمان و در داخل مزرعه با یکدیگر انجام داد. به کمباین مکانیزه در گویش محلی به دستگاه تانک یا بخور نیز معروف است. برای استفاده از این دستگاه نیاز به ۳ نیروی کار است که در مقایسه با برداشت و کمباین دستی بسیار مقرون به صرفه تر خواهد بود. با این نوع کمباین می‌توان روزانه بین ۱۵ تا ۱۷ هکتار مزرعه را برداشت و کمباین نمود در واقع این دستگاه سه کار برداشت، کمباین یا خرمن کوبی و کیسه زنی را به صورت همزمان و باهم می تواند انجام دهد.