برنج تراریخته‌ چیست؟

همه‌ی ما بارها در برنامه‌های تلویزیونی، روزنامه‌ها و مجلات علمی با نام محصولات تراریخته مواجه شده‌ایم. اما تراریخته به چه معناست؟ آیا محصولات تراریخته خطرناک هستند؟ آیا برنج تراریخته ایرانی وجود دارد؟ سازمان‌های دولتی چه نقشی برای حفظ سلامت ما ایفا می‌کنند؟ ما در این مقاله به تمامی این سوالات پاسخ خواهیم داد. با ما همراه باشید.

تراریخته به چه معناست؟

اصطلاح تراریخته در دنیا با علامت مختصر GMO شناخته می‌شود که خلاصه شده عبارت (Genetically Modified Organisms) و به معنای موجودات تراریخته ژنتیکی است. در واقع به موجودات زنده‌ای که با روش‌هایی غیرطبیعی، ساختار ژنوم‌شان تغییر یافته، تراریخته گفته می‌شود. این تغییر در زمان تشکیل گامت و یا لقاح انجام می‌گیرد. امروزه از GMO برای تغییر در ساختار گیاهان، جانوران و میکروب‌ها استفاده می‌شود.

این علم با نام‌های «مهندسی ژنتیک»، «زیست-فناوری نوین»، «فناوری DNA نوترکیب» یا «ژن-فناوری» نیز شناخته می‌شود. مواد غذایی که از موجودات GMO به دست می‌آیند، به عنوان غذاهای GM نامیده می‌شوند. محصولات و موجودات تراریخته با هدف خاصی به وجود می‌آیند و بیشتر برای کمک به انسان انجام می‌شوند.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید نخستین محصول کشاورزی تراریخته دنیا، گوجه فرنگی بود که به مدد آزمایش ها و دیگر گیاهان تراریخته در سال ۱۹۷۰ اولین گیاهان تراریخته دنیا تولید شده، و در حدود دهه ۹۰ و پس از گذراندن آزمایش های متعدد، به بازار فروش راه پیدا کردند.

هدف از تولید محصولات تراریخته

محصولات و مواد غذایی تراریخته یا GM با هدف کمک به انسان و صرفه‌جویی در هزینه‌ها و حفظ سلامت هم برای تولیدکنندگان و هم مصرف کنندگان عرضه می‌شوند. بر اساس مطالعات جمعیت‌ شناسی، امروزه جهان با افزایش صنعتی شدن و رفاه بیشتر، به سمت تولید مثل بیشتر قدم برداشته و همین موجب افزایش جمعیت حال حاضر جهان خواهد شد. یکی از دغدغه‌های اصلی کشورهای پرجمعیت تأمین غذای این تعداد از مردم است. در واقع امروزه با توجه به رقابتی شدن بازار عرضه محصولات، دیگر نمی‌توان با روش‌های قدیمی کشاورزی، در بازار جهانی حاضر شد و به سودآوری دست یافت. به همین دلیل برخی از افراد برای دستیابی به «قیمت کمتر» و «فایده بیشتر (از نظر زمان ماندگاری و ارزش غذایی محصول)»، اقدام به تولید محصولات تراریخته می‌کنند.

همان طور که می‌دانید سال‌هاست که از آفت کش‌ها و کودهای مختلف برای حفاظت از گیاهان استفاده می‌کنند. در حالی که محصولات GM، به طور ذاتی توانایی مقاومت بالایی دارند. از اهداف اصلی تولید محصولات تراریخته می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش تولید محصوالت با مصرف آب کمتر
• مقاومت به آسیب‌ها و بیماری‌های ناشی از ویروس‌ها و حشرات
• تحمل بالا و مقاومت در مقابل آفت‌کش‌ها
• مقاومت به شرایط و تغییرات محیطی چون سرما، گرما، خشکی و شوری و…
• مصرف کمتر سموم شیمیایی
• جلوگیری از آلودگی زیست محیطی و کشته شدن جانوران مفید

به عنوان مثال برای مقاوم کردن گیاهان و محصولات به ویروس‌ها و حشرات، از ژن یک باکتری با نام باسیلوس تورنجیِنسیز (Bacillus thuringiensis | Bt) استفاده می‌شود که یک حشره‌کش رایج و بی خطر است. به این ترتیب گیاهان GM‌ای که این ژن در ژنوم آن‌ها وجود دارد، می‌توانند در زمان حمله‌های شدید آفات، مقاومت بیشتری نشان دهند و به حشره‌کش کمتری در مقایسه با دیگر گیاهان دیگر، نیاز داشته باشند. از این رو این محصولات برای انسان نیز سالم‌تر خواهد بود چرا که سموم کمتری را در خود خواهد داشت.

علاوه بر این از ژن باکتری‌ها برای ایجاد مقاومت گیاه در مقابل آفت کش‌ها نی استفاده می‌شود و این موضوع زمانی اهمیت دارد که تجمع علف‌های هرز در مزرعه،‌ بالا باشد.

از محصولات تراریخته استفاده کنیم یا نه؟

با وجود این که محصولات تراریخته موجب نگرانی‌های زیادی هستند اما به طور کلی این نگرانی‌ها در دو دسته‌ی اصلی قرار دارند:

1) حساسیت به محصولات تراریخته

یکی از نگرانی‌های اصلی افراد، ایجاد حساسیت به محصولات تراریخته و حساسیت‌زایی آن‌ها است. با این حال به عنوان یک قانون در علم ژنتیک نمی‌توان یک ژن از یک موجود حساسیت‌زا را به یک موجود غیر حساسیت‌زا انتقال داد. از طرفی دیگر محصولاتی که به روش سنتی تولید می‌شوند، هیچ گاه مورد بررسی و ارزیابی از نظر حساسیت زا بودن قرار نمی‌گیرند، در صورتی که طبق مصوبه سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل یا (FAO) و WHO محصولات GM حتما باید از نطر حساسیت‌زایی آزمایش‌های لازم را انجام دهند.

2) انتقال ژن محصولات تراریخته به محیط

یکی از نگرانی‌های رایج از بابت گیاهان تراریخته، مهاجرت ژن‌های اضافی از گیاه تراریخته به گیاهان دیگر و طبیعت و مخلوط شدن بذرهای تراریخته با بذرهای طبیعی است. از این موضوع با نام تجاوز یا (Outcrossing) یاد می‌شود. برای جلوگیری از این موضوع، سازمان‌های قانون گذار قوانین سخت و محکمی را تدوین کرده اند که از آن‌ها می‌توان به جداسازی زمین‌های کشت گیاهان تراریخته و بذرهای آن‌ها اشاره کرد.

به طور کلی چنین می‌توان گفت که در هر محصول تراریخته، ژن‌ها به روش و حالتی جدید نسبت محصولات طبیعی در کنار هم قرار گرفته‌اند؛ به همین جهت باید پیش از استفاده و مصرف مورد آزمایش قرار گرفته و از سلامت آن‌ها مطمئن شد. از این رو امروزه تمامی محصولات تراریخته در بازارهای بین‌المللی، مراحل سنجش ایمنی زیستی را طی می‌کنند و هیچ خطری از سوی آن‌ها متوجه سلامتی انسان نمی‌شود.

با این که نمی‌توان یک نظر قطعی در رابطه با تمامی همه‌ی این محصولات ارائه داد، اما اصول «قوانین غذایی» که از سوی سازمان بهداشت جهانی صادر شده، بیان می‌کند که باید همواره این محصولات مورد توجه باشند و در صورت نیاز، پس از فروش نیز نظارت دقیق و مناسبی بر روی آن‌ها انجام گیرد تا از ایمنی و سالم بودن آن‌ها اطمینان حاصل شود.

امروزه در کشورمان ایران نیز محصولات تراریخته تولید شده در صورتی که مهر و نشان سازمان بهداشت و استاندارد را داشته باشند، می‌توانند بدون هیچ نگرانی مصرف شوند.

انواع محصولات تراریخته

گیاهان و مواد غذایی گوناگونی امروزه به صورت تراریخته تولید می‌شوند و حتی نسبت به محصولات طبیعی از ارزش بالاتری برخوردار هستند. از این محصولات می‌توان به مواردی چون تنباکو، برنج، ماهی قزل‌آلا، گوجه فرنگی، پنبه، سویا، ذرت و کانولا اشاره کرد.

به عنوان نمونه دانه‌های سویا با هدف افزایش میزان اسید اولئیک تراریخته می‌شوند. همچنین به منظور افزایش سطح ویتامین‌های برنج، در آن سه ژن تولیدکننده بتا-کاروتن یا پیش‌ساز ویتامین A اضافه می‌کنند.

امروزه حتی با گسترش و توسعه این علم، باز هم تنها درصد کمی از محصولات کشاورزی دنیا به این روش تولید می شوند. همچنین شاید برایتان جالب باشد که بدانید فقط در ۲۴ کشور دنیا انواع محصولات تراریخته تولید می شوند و این محصولات به حدودا ۲۰۰ کشور دنیا صادر می شوند. یکی از این کشورها ایران است. در ایران نیز انواع مختلفی از محصولات تراریخته تولید می‌شوند که مهم ترین آن‌ها، برنج است.

در واقع امروزه به دلیل گستردگی تنوع غذایی، برنج به سبد غذایی تمامی اقشار جامعه وارد شده است و می‌توان با آن غذاهای مختلفی را تدارک دید. به همین جهت یکی از پرمصرف ترین محصولات غذایی ایرانی است و توانسته تا در سال‌های اخیر به عنوان یک نمونه عالی در زمینه تولید و توزیع محصولات تراریخته شناخته شود.

برنج تراریخته چیست؟

برنج تراریخته یک محصول کشاورزی و گیاه نوین است که در نتیجه مهندسی ژنتیک ایجاد می‌شود. ایران نخستین کشور خاورمیانه است که برنج تراریخته را تولید و عرضه کرده است. برنج تراریخته ایرانی در حقیقت مجهز به یک پروتئین به نام cry1ab است که در بخش‌های مختلف آن همچون برگ ها و ساقه ها تجمع یافته و گیاه را در مقابل آفات پروانه ای و کرم ساقه خوار محافظت می‌کند.

همین پروتئین سبب کاهش مصرف سموم شیمیایی شده و در نتیجه محصول سالن تری را به دست ما خواهد رساند. این عامل در کنار مصرف کنندگان برای کشاورزان نیز به صرفه خواهد بود، چرا که دیگر لازم نیست تا برای خرید سموم و سم پاشی دوره‌ای مزارع هزینه نمایند.

با این که برنج تراریخته خواص و فوایدی دارد، در مقابل گروهی که مصرف آن را توصیه می‌کنند، بسیاری نیز به دلیل تراریخته بودن پیشنهاد می‌کنند که از آن استفاده نشود. از این رو همواره خریداران برنج برای تهیه این محصول دچار سردرگمی می‌شوند.

امروزه در شمال ایران، برنج تراریخته یکی از محصولاتی است که در سطح وسیع و قابل توجهی تولید می شود. و محصولات این گروه نیز اغلب به عنوان برنج درجه یک در میان مردم ایران شناخته و مصرف می شوند.

انواع برنج تراریخته

1. برنج طلائی
2. برنج مقاوم به آفت حشره‌ای Bt4
3. برنج مقاوم به باکتری 12Xa
4. برنج مقاوم به شوری
5. برنج حاوی میزان بالای آهن (Ferritin indica )

فواید و مضرات برنج تراریخته

به طور کلی نمی‌توان گفت که برنج تراریخته مضر است. از طرفی نمیتوان به اطمینان نیز اعلام کرد که مفید است. به هر حال این علم جدید و نوظهوری است و برای تکامل به زمان زیادی نیاز دارد.

مضرات برنج تراریخته:

بسیاری از دانشمندان و محققان حوزه سلامت باور دارند که برنج های تراریخته حاوی سمی خطرناک به نام گلایفوسیت هستند که می‌توانند پس از ورود به بدن انسان، منجر به مشکلات گوناگونی همچون بیماری‌های گوارشی و سرطان شوند.

علاوه بر این، این سم در اثر کشت و پرورش مجدد می‌تواند از حاصلخیزی خاک برای تولید برنج، کم نماید.

مصرف برنج و به طور کلی محصولات تراریخته احتمال ابتلا به بیماری های کلیوی و کبد را بیشتر می کند.

فواید برنج تراریخته:

با تولید این نوع برنج، دیگر لازم نیست که کشاورزان برای خرید سموم شیمیایی آفت کش هزینه زیادی نمایند. در نتیجه تولید برنج باقیمت کمتری انجام خواهد گرفت و هزینه تمام شده آن نیز کاهش خواهد یافت که در نتیجه سود و بهره‌وری کشاورز بالاتر خواهد رفت. این مورد یکی از فواید اقتصادی برنج تراریخته است.

از دیگر فواید برنج تراریخته، می‌توان به فواید زیست محیطی آن، کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی و حفظ جاندارانی چون مارها، ماهيان، قورباغه ها، كفشدوزک ها و پروانه‌ها در مزارع اشاره کرد. دیگر فواید برنج تراریخته عبارت‌اند از:

• کاهش مصرف کود و سموم شیمیایی باعث خواهد شد تا محصولی سالم تر به دست مصرف کننده رسیده و مواد غذایی مفید تر و با ارزش غذایی بالا تر مصرف شود.
• رشد و بازدهی محصول افزایش خواهد یافت.
• ماندگاری محصول با اصلاح ژنتیکی افزایش‌ یافته و قیمت آن‌ها کاهش خواهد یافت.
• مقاومت محصولات تراریخته در برابر بیماری ها بیشتر خواهد شد.

برنج تراریخته در ایران

تاریخچه تولید برنج تراریخته در ایران به سال 2004 و تولید نخستین برنج طارم مولائی برمی‌گردد. ایران در این سال با تولید برنج طارم مولائی و توزیع آن، به طور اختصاصی وارد کلوپ کشورهای تولیدکننده گیاهان تراریخته شد. برنج های تراریخته در ایران بیشتر به عنوان برنج های پرمحصول یاد می‌شوند؛ چرا می‌توانند برنج بیشتری را نسبت به برنج‌های غیرتراریخته ثمر دهند.

در واقع برنج تراریخته طارم مولایی نخستین محصول تراریخته کشورهای مسلمان و منطقه خاورمیانه و نخستین برنج تراریخته رهاسازی شده در جهان است که به سطح مزرعه نیز راه یافته و امروزه صدها کشاورز ایرانی به تولید و کشت آن مشغول هستند.

با این حال امروزه بسیاری از پزشکان و خبرگذاری های رسمی باور دارند که این برنج ها برای بدن بسیار مضرر هستند و می‌توانند زمینه‌ساز بیماری‌های جدی هم‌چون سرطان باشند.

به همین جهت بسیار مهم است که بتوانیم برنج درجه یک ایرانی را از مراکز و افراد معتمد تهیه کنیم و از غیر تراریخته بودن آن اطمینان داشته باشیم.

برنج تراریخته خارجی

برنج ایرانی قیمت نسبتا بالایی در مقابل برنج های خارجی همچون برنج هندی، تایلندی و پاکستانی دارد و به همین جهت بسیاری از افراد به خرید این برنج ها متمایل شده‌اند؛ در حالی که هیچ نظارت دقیقی بر ورود و توزیع این برنج ها انجام نمی‌شود و به راستی که هیچ اطلاعاتی از نحوه‌ی کاشت و تولید آن‌ها در دست نیست. با این وجود عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس در رابطه با برنج های آلوده بیان کرده است که برنج هایی چون عطر گل باز، کیهان، سارال، جادوگر، حاجی مرادی، 1121، عرق مان و برنج دل مبارکه کوهرنگی هشت نوع از برنج‌های آلوده وارداتی از هند و پاکستان هستند و خرید و مصرف آن‌ها از نظر مجلس ممنوع است.

به همین جهت پیشنهاد ما به شما خرید برنج از مراکز معتبر داخلی است؛ چرا که سلامتی شما در آینده را تعیین خواهد کرد.

سخن پایانی

علم تولید محصولات تراریخته، یک علم نوظهور است و هنوز هم فاصله‌ی زیادی باقی است تا بتوان به مزایا و فواید آن پس برد و تاثیر این علم را در صنعت و سلامت جامعه مورد بررسی قرار داد. از این رو پیشنهاد ما به شما آن است که حتما برای خرید محصولات غذایی و مخصوصاً برنج که ماده غذایی اصلی ما ایرانیان است، به فروشگاه های معتبر و مطمئن مراجعه کنید و با آگاهی از کیفیت بالای آن، خرید خود را انجام دهید.